महाराष्ट्रातील बिबट्या जन्मनियंत्रण (नसबंदी) प्रकल्प 2025 – कारणे, उदाहरणे, प्रक्रिया, फायदे व आव्हाने
महाराष्ट्रातील मानव-बिबट्या संघर्ष गत 10–15 वर्षांत अत्यंत तीव्र झाला आहे. गाव, शहर आणि जंगलकडे वळणारे बिबट्यांचे वावर, शेतकरी, पाळीव जनावर, मुले आणि वृद्धांसाठी धोकादायक ठरले आहे. यामुळे 2025 मध्ये राज्य सरकारने ऐतिहासिक निर्णय घेतला — बिबट्यांचे जन्मनियंत्रण (नसबंदी) प्रकल्प सुरू करणे. हा प्रकल्प भारतात मोठ्या प्रमाणावर प्रथमच राबवला जात आहे आणि त्याची यशस्विता संपूर्ण देशासाठी उदाहरण ठरेल.
मानव-बिबट्या संघर्ष का वाढतोय?
महाराष्ट्रातील अंदाजे 1700–1800 बिबट्यांची संख्या आहे. जंगल कमी होणे, शहरी विस्तार, शेती व द्राक्षबागांमध्ये वाढ, कचरा डिपो जवळील सहज चारा – हे सर्व बिबट्यांच्या वावरास चालना देतात. तसेच, जलस्रोत, शाळा, वसाहती, औद्योगिक क्षेत्र आणि रस्त्यांवरून बिबट्यांचे मार्ग अवरुद्ध होणे देखील संघर्ष वाढवते.
- जंगलांचे घटते क्षेत्र
- शहरीकरणाची लाट
- ऊसपट्ट्यांतील घनदाट झाडी
- जनावरांचा सहज उपलब्ध असलेला चारा
- मानवी वसाहतींची वाढ
- कचरा डिपो व मांस-उत्पादनाच्या जागा
यामुळे दरवर्षी मानव-बिबट्या संघर्षाची संख्या वाढते, आणि अनेक वेळा गंभीर दुखापत व आर्थिक नुकसान होते.
गेल्या काही महिन्यांतील प्रमुख बिबट्या हल्ल्यांची उदाहरणे (2024–25) – विस्तृत वर्णन
१) पिंपरखेड – जंबूत (पुणे)
जुन्नर भाग हा बिबट्यांचा हॉटस्पॉट आहे. 2024–25 दरम्यान येथे 30 पेक्षा जास्त जनावरे बिबट्याने उचलल्याची नोंद आहे. दोन मुले जखमी झाली. ग्रामस्थांनी रात्री बाहेर पडणे बंद केले होते. शेतकरी ताज्या द्राक्ष आणि ऊस फळांच्या बागेत हल्ल्यामुळे सतत नुकसान सहन करत होते. अनेक वेळा बिबट्याने गावातील कुत्र्यांवरही हल्ला केला. स्थानिक प्रशासनाने काही वेळा लवकर जागेवर ट्रॅकिंग टीम पाठवली, पण बिबट्याचे हालचाल रात्र्री वेळेस अधिक होते. आदिवासी भागातील लोकांनी सुरक्षिततेसाठी जनावरे घराच्या आत बंद केली. या प्रकरणामुळे संपूर्ण जिल्ह्यात नागरिक सतर्क झाले. वन विभागाने नंतर काही ट्रॅक्विलायझर डार्ट फिक्स करून प्रायोगिक नसबंदी प्रक्रिया सुरु केली.
२) खारेकर्जूने (अहमदनगर)
येथे 4 महिन्यांत 25+ जनावरे उचलली गेल्याने शेतकऱ्यांमध्ये मोठा संताप निर्माण झाला. काही वेळा बिबट्या पाणवठ्याजवळ, घराबाहेर व अंगणात दिसले. शाळेतील मुलांवर हल्ल्याची शक्यता असल्याने पालकांनी मुलांना घरात ठेवले. स्थानिक समाजात बिबट्याच्या हालचालीवर चर्चा व समित्या तयार झाल्या. वन विभागाने प्रादेशिक टीम पाठवून बिबट्यांचे ट्रॅकिंग सुरू केले. हल्ल्याच्या घटनांमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक नुकसानही झाले, विशेषतः ऊस आणि डाळिंब बागेत. नागरिकांनी रात्री सुरक्षिततेसाठी दिवे व कॅमेरे लावले.
३) नाशिक – गंगापूर रोड व सिन्नर
नाशिक शहरात बिबट्याचे वावर दिवसा आणि रात्री दोन्ही वेळा कॅमेऱ्यात कैद झाले. सिन्नर फाटा, सातपूर, अंबड MIDC भागात वारंवार बिबट्याचे हालचाल दिसल्या. काही वेळा बिबट्याने मोकळ्या भागातील जनावरे उचलली. लोकांना अचानक घराबाहेर जाताना धोका भासू लागला. स्थानिक पोलिसांनी नागरिकांना सतर्क राहण्याचे आवाहन केले. काही नागरिकांनी बिबट्याला रस्त्यातून घाबरवण्यासाठी आवाज केले. वन विभागाने तात्काळ निरीक्षण सुरू केले आणि संभाव्य नसबंदी स्थानाची नोंद घेतली.
४) नंदुरबार – तलोडा जंगल पट्टा
येथे 40+ तक्रारी दोन महिन्यांत नोंदल्या गेल्या. आदिवासींनी जनावरं बाहेर बांधणे बंद केले. बिबट्याची वावर जंगलापासून गावाकडे वाढली. काही वेळा बिबट्याने रस्त्यावरून माणसांवर हल्ला केला, ज्यामुळे गावकऱ्यांनी सुरक्षितता वाढवली. वन विभागाने ट्रॅकिंगसाठी ड्रोन व कॅमेरे लावले. परिसरातील शेतकरी नुकसान टाळण्यासाठी रात्री जनावरांना आत घेऊ लागले. या प्रकरणामुळे बिबट्या नसबंदीचा प्रस्ताव जास्त दबावाखाली आला. सामाजिक संवाद व सुरक्षिततेसाठी ग्रामपंचायतीत चर्चा झाली.
५) चंद्रपूर – ब्रम्हपुरी
येथे वाघ-बिबट्या संघर्ष दोन्ही तीव्र आहे. अनेकदा बिबट्या घराच्या ओट्यावर दिसले. पाळीव जनावरांवर हल्ल्यामुळे नागरिक सतर्क झाले. वन विभागाने प्रादेशिक टीम पाठवून निरीक्षण सुरु केले. ग्रामीण भागातील शाळा व सार्वजनिक ठिकाणे रात्री बंद ठेवली गेली. काही वेळा बिबट्याने कुत्र्यांना मारले. स्थानिक वृत्तपत्रांमध्ये घटना प्रकाशित झाल्या. यामुळे बिबट्या नसबंदी प्रकल्पावर जास्त लक्ष दिले गेले.
बिबट्या जन्मनियंत्रण (Sterilization) म्हणजे काय?
सतत पिल्ले जन्मल्यामुळे संघर्ष वाढतो. वन विभागाने Surgical Sterilization (शस्त्रक्रियेने) पद्धत निवडली आहे. Chemical Sterilization अजून प्रयोग फेजमध्ये आहे आणि आयुष्यभर टिकणारे नाही. Surgical Sterilization नुसती लोकसंख्या नियंत्रित करत नाही, तर बिबट्यांचा आरोग्यही सुरक्षित ठेवते.
नसबंदी प्रक्रिया – विस्तृत मार्गदर्शन
- बिबट्याचे मूव्हमेंट ट्रॅक करणे – कॅमेर्‍याद्वारे, GPS कॉलर किंवा ट्रॅकिंग पद्धती वापरली जाते.
- ट्रँक्विलायझर डार्टने बिबट्याला सुरक्षित बेहोशी देणे.
- सुरक्षित ठिकाणी नेणे आणि तज्ज्ञांची टीम तयार करणे.
- आरोग्य तपासणी: वजन, वय, रक्त तपासणी, कोणतेही रोग आहेत का ते पाहणे.
- शस्त्रक्रिया (Surgical Sterilization) – नर व मादी दोन्हींवर लागू.
- 24–48 तास निरीक्षणाखाली ठेवणे – जखमा बरी होत आहेत की नाही ते पाहणे.
- त्याच भागात बिबट्याला परत सोडणे – जेणेकरून नैसर्गिक वावर कायम राहील.
उद्देश आणि फायदे
- मानव-बिबट्या संघर्ष कमी करणे
- गावकऱ्यांची सुरक्षितता वाढवणे
- जनावरांचे आर्थिक नुकसान कमी करणे
- वन्यप्राण्यांचे स्थलांतर कमी करणे
- जैविक संतुलन राखणे
- दीर्घकालीन परिणाम: मुलांचे जीव वाचणे, शेतकऱ्यांचे नुकसान कमी होणे
धोके व आव्हाने
- नैसर्गिक प्रक्रियेत हस्तक्षेप – काही पर्यावरण संघटना विरोध करतात.
- बेहोशीचा धोका – अत्यंत कौशल्यपूर्ण डॉक्टरांची गरज.
- पशुवैद्यकीय तज्ज्ञांची मर्यादित उपलब्धता.
- दीर्घकालीन परिणामांचा कमी संशोधन.
- काही बिबट्यांचा स्वभाव बदलू शकतो.
तज्ज्ञांचे मत
वन्यजीव वैज्ञानिक: “नसबंदी हा ‘किलिंग’ न करता संघर्ष कमी करणारा सर्वोत्तम उपाय आहे. शस्त्रक्रिया योग्य पद्धतीने केली गेली तर बिबट्यांचे आरोग्य टिकते.”
पर्यावरण संघटना: “जंगल वाढवणे, कचरा व्यवस्थापन व सुरक्षितता प्रणाली सुधारणे आवश्यक आहे. दीर्घकालीन अभ्यासाशिवाय केवळ नसबंदी पुरेशी नाही.”
सरकारने दिलेले बजेट व रोडमॅप
- पहिल्या टप्प्यासाठी अंदाजे 35–40 कोटी रुपये.
- पुणे–नाशिक–नगर विभागातून प्रकल्पाची सुरुवात.
- विदर्भ व उत्तर महाराष्ट्र नंतर प्रकल्प विस्तार.
- 5 वर्षांत 400–500 बिबट्यांची नसबंदी करण्याचे उद्दिष्ट.
FAQs
१) बिबट्यांची नसबंदी सुरक्षित असते का?
हो, तज्ज्ञ डॉक्टर्सद्वारे प्रक्रिया केली जाते. 24–48 तास निरीक्षणाखाली ठेवले जाते.
२) बिबट्यांची संख्या महाराष्ट्रात किती आहे?
अंदाजे 1700–1800.
३) हा प्रकल्प कधीपासून सुरू होणार?
2025 मध्ये पुणे–नाशिक–नगर भागातून.
४) संघर्ष तात्काळ कमी होईल का?
नाही, पण 2–3 वर्षांत परिणाम जाणवतील.
५) हा प्रकल्प भारतात पहिल्यांदाच होत आहे का?
हो, मोठ्या प्रमाणावर हा पहिला प्रयोग आहे.
संबंधित वाचनीय लेख
- सातारा वनविभागातील AI बिबट्या शोध प्रकल्प
- वसंतराव दादा साखर संस्था – 2025 ची चोकाशी अपडेट
- लडकी बहिन योजना 2025 – KYC अपडेट
- कोल्हापूर 2019 – महापुराचा अनुभव
- धर्मेंद्र आरोग्य अपडेट 2025
Join WhatsApp Group
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा